Subtelna biografia hrabiego-zdrajcy

Atanazemu Raczyńskiemu poznaniacy zawdzięczają galerię malarstwa europejskiego w Muzeum Narodowym z kilkoma arcydziełami. Bez wątpienia był on postacią nietuzinkową. Polski szlachcic i pruski hrabia służył królowi pruskiemu jako dyplomata. Był człowiekiem o wszechstronnych zainteresowaniach.

Michał Mencfel jest historykiem sztuki, ale nie obce są mu historia i psychologia. Osobowość hrabiego Raczyńskiego wymagała właśnie biografa o takim przygotowaniu. Młodszy brat Edwarda, czeszącego się szczerym uznaniem Polaków (przynajmniej po jego samobójczej śmierci, bo za życia różnie z tym bywało) Atanazy został zapomniany z powodu zdrady. Mimo, że zapowiadał się na gorącego patriotę - brał udział w kampaniach napoleońskich na ziemiach polskich w 1806 i 1809 roku, w których wykazał się odwagą - ostatecznie odszedł od polskości. "Sprusiał" i stał się z niego "zabity Niemiec". A taki neofita polskości potem nie lubi i na każdym kroku musi potwierdzać gorliwością nowo nabytą tożsamość. 

Tradycja zdrady była obecna w rodzie Raczyńskich. Kazimierz Raczyński, dziadek Atanazego, którym opiekował się po śmierci rodziców, był znany w Rzeczypospolitej końca XVIII wieku z takich skłonności. Budowa pozycji rodu dla tych arystokratów-zdrajców była zadaniem cenniejszym, niż służenie sprawie przegranej, jaką była walka o niepodległość Polski.

Mencfel pokazuje postać Raczyńskiego na szerokim tle dziejów dziewiętnastowiecznej Europy i obyczajów arystokracji. Opis młodości Atanazego, a zwłaszcza życie codzienne arystokracji są warte lektury - szczególnie przez dzisiejszych moralistów, którzy narzekają na upadek obyczajów. Wtedy arystokracji wolno było znacznie więcej. Dzisiaj z kolei wolno już wszystkim, co znaczy, że żyjemy w epoce, która "zdemokratyzowała" arystokratyczny sposób bycia, czyli dostęp do wyrafinowanych uciech.
Atanazy Raczyński stworzył publiczną galerię sztuki w Berlinie. Był erudytą, mecenasem i koneserem sztuki, autorem szeroko komentowanych w Europie książek o sztuce niemieckiej. 

Mencfel zajmuje się dość uważnie poglądami społecznymi i politycznymi Raczyńskiego. Dzisiaj nazwalibyśmy je reakcyjnymi. Jako arystokrata obawiał się europejskiej rewolucji. Pruski porządek był w jego oczach gwarancją stabilizacji stanowego systemu. Mencfel lubi swojego bohatera i usiłuje usprawiedliwić jego zdradę idei narodowej tym, że Raczyński, aby ratować ludzkość przed rewolucją, porzucił perspektywę partykularną na rzecz globalnej. Byt państwa a nawet narodu trzeba poświęcić, bo stawką w śmiertelnej rozgrywce jest ludzkość. "Było to przekonanie radykalne ale nieuchronne – pisze w zakończeniu książki Mencfel – z punktu widzenia wyznawanych przez Raczyńskiego ideałów. Bo że był on idealistą – nie ulega wątpliwości" - kończy patetycznie Mencfeld. 

Taka deklaracja autora wpisuje go w rolę adwokata diabła i nie wiadomo, czy autor biografii jest tego świadom. Pisze, że Raczyński mocował się z polskością. Nie pozwalała idealiście zostać idealnym Niemcem. Nie ujmując zasług Atanazego Raczyńskiego dla kultury niemieckiej, nie należy czynić z niego wzór do naśladowania, tylko dlatego, że wzorem swego literackiego bohatera z młodości Wertera, pełen był całe życie wewnętrznych rozterek. Ale wiadomo, że meandry duszy arystokraty to rzeczy subtelne, wobec których nietaktem jest narażać ją na kontakty z polskim anarchicznym żywiołem. Na szczęście polska kultura i pamięć historyczna ma niedościgły wzór arystokraty – Polaka, który w połowie miał austriacką krew i który w tej anarchicznej polskiej wolności znalazł upodobanie. "Bóg mi powierzył honor Polaków i jemu mu go oddaje". To były ponoć ostatnie słowa wypowiedziane przez niego na tym łez padole. A kto to był? To pytanie do Ciebie, czytelniku.

Michał Mencfel: "Atanazy Raczyński (1788-1874), Biografia", Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2016