O sztuce Europy środkowej w czasach transformacji

Jest to książka o sztuce współczesnej ale jej autorem jest osoba, której horyzonty przekraczają tę dziedzinę. Profesor Andrzej Szczerski jest historykiem sztuki, zajmującym się sztuką współczesną. To, co go w tej sztuce interesuje, oprócz wartości estetycznych, związane jest historią idei i przemianami świadomości elit kulturalnych. Innymi słowy interesuje go przede wszystkim dzianie się historii i jak to dzianie objawia się w sztuce, zwłaszcza tej która ma ambicje komentowania swego czasu. Inna rzecz, że sztuka współczesna generalnie ma kłopoty ze sferą estetyczną. Andrzej Szczerski zdaje sobie sprawę z nieodwołalnego uwikłania sztuki w politykę. Prof. Andrzej Szczerski jest obecnie dyrektorem Muzeum Narodowego w Krakowie, wykładowcą w Instytucie Historii Sztuki Uniwersytetu Jagiellońskiego. Wykłada regularnie na zachodnich uniwersytetach. Jest też wiceprezesem Międzynarodowego Stowarzyszenia Krytyków Sztuki. Był kuratorem znaczących wystaw.

Książka „Transformacja” z podtytułem „Sztuka w Europie Środkowo-Wschodniej po 1989 roku” jest analizą tego, co działo się w sferze sztuki w Polsce i krajach Europy środkowej od momentu transformacji w 1989 roku do dzisiaj. I wielką zaletą tej pracy jest narysowanie panoramicznego obrazu owych przemian w sposób zobiektywizowany, bez skrajnych ocen.

Sztukę widzianą przede wszystkim z perspektywy historycznej i socjologicznej należy zaliczyć, zdaniem Szczerskiego, do najważniejszych świadectw transformacji. Artyści komentowali różnorodne konsekwencje budowy demokratycznego porządku i gospodarki wolnorynkowej po 1989 roku. Otwarcie na kontakt z wolnym światem, zniesienie państwowej cenzury to były wydarzenia o kapitalnym znaczeniu dla sztuki Europy środkowej. Przełomowe zmiany, do których doszło po upadku komunizmu wpłynęły na reformy w systemie organizacji życia artystycznego, prowadząc do jego decentralizacji, wykształcenia się różnych form mecenatu, powstania nowych instytucji wspierających artystów oraz pojawienia się rynku sztuki. Miało to zatem swoje plusy i minusy. O rozliczeniu się w dziedzictwem komunizmu przez sztukę Szczerski pisze bardzo wyczerpująco.

Zdaniem krakowskiego historyka sztuki, przez dwie dekady po 1989 roku obowiązywał w sztuce naszego regionu paradygmat kopiowania tego, co działo się w kulturze krajów centralnych. Dominowała w sztuce ideologia lewicowa. Dzieła uznawano za wartościowe o ile wpisywały się w nurt rewolucyjnej przemiany świadomości społeczeństwa. Chodziło uwalnianie się od patriarchalnej przemocy, która utkwiła w kulturze fundowanej na religii chrześcijańskiej i wartościach narodowych. W sztuce dominował tzw. nurt krytyczny, który bazował na skandalach, transgresjach obyczajowych, na podważaniu tabu. Było to po części związane z faktem prostego kopiowania tego, co działo się w najbardziej wpływowej sztuce Zachodu.

Szczerski zwraca uwagę na jeszcze jeden bardzo ważny aspekt funkcjonowania sztuki w Polsce i krajach Europy środkowej w czasie transformacji. . Dysponentem ideowo-politycznych trendów i mód w krajach postkomunistycznych byli postkomuniści. Po utracie wiary w marksizm, a ten przez dziesięciolecia uzasadniał ich trwanie przy władzy, stali się nihilistami albo płytkimi liberałami. Przeszkadzały im w zachowaniu władzy potencjalne silne instytucje państwa narodowego a zatem robili wiele, aby ich nie zbudowano.

Scena środkowoeuropejska stała się także częścią globalnego świata sztuki i Szczerski pisze o tym, jakie to miało konsekwencje dla praktyki twórczej. Twórcy z regionu zaczęli być regularnie obecni na najważniejszych międzynarodowych wystawach i reprezentowani w prestiżowej kolekcjach prywatnych, ale także publicznych. Pierwotne zachłyśniecie się wolnością spowodowało, że sztuka tworzona w krajach postkomunistycznych kopiowała to co działo się na Zachodzie, ale do czasu. Zniesienie granic po 1989 roku miało istotne znaczenie dla wykształcenia się nowego języka artystycznego i nowych środków wyrazu, które powstawały w dialogu ze sztuką światową. Potwierdzeniem tego był wpływowy do dzisiaj nurt tzw. sztuki krytycznej. Twórcy zgadzając się na taką zmianę opartą na globalnych wzorach ponowoczesności stawali się częścią międzynarodowego obiegu artystycznego ale jednocześnie znacząca część sceny artystycznej opowiedziała się za kontynuacją lokalnych tradycji twórczych związanych z uczelniami lub wybitnymi osobowościami. Napięcie między tym, co globalne a tym co narodowe, lokalne objawiło się silnie w sztuce i wielką zaletą tej pracy jest narysowanie przez Szczerskiego tego napięcia. Autor zwraca uwagę, że nowoczesność niosła i niesie ze sobą ryzyko wyrzeczenia się własnej przeszłości kulturalnej i że nie każda kultura narodowa jest zdolna wytrzymać i znieść zderzenie z hipotetyczną globalną cywilizacją światową. Podstawowy dylemat artystów z naszego regiony brzmiał i brzmi: jak unowocześnić język sztuki a równocześnie powrócić do narodowych czy lokalnych źródeł? Jak uniknąć stania się artystą-funkcjonariuszem w wielkim przemyśle rozdawnictwa prestiżu, za którym kryje się globalna obyczajowa rewolucja niszcząca tradycję.

W tym napięciu, w tym dylemacie, zdaniem Andrzeja Szczerskiego, ma źródło, to co najciekawsze, najwartościowsze w sztuce państw Europy środkowej.